Inconsequent zijn is normaal
Mogelijk bent u begaan met het milieu, vindt uzelf. Maar u geeft wel rijles met als doel dat mensen gaan autorijden en dat is natuurlijk niet goed voor het milieu. Volgens verkeerspsycholoog Gerard Tertoolen hoeft u zichzelf echter geen schuldcomplex aan te praten, want iedereen heeft last van inconsequent gedrag.
Tekst: Gerard Tertoolen
We kloppen onszelf graag op de borst als we vinden dat we 'goed bezig' zijn geweest en onze hersenen vinden dat we vervolgens wel een beloning hebben verdiend. We compenseren wat af met z'n allen. In een experiment aten proefpersonen een maaltijd met bruine broodjes met veel verse producten. Andere proefpersonen moesten gaan eten bij de McDonald's. De 'gezonde eters' kregen gemiddeld ruim 150 calorieën meer binnen dan de McDonalds-bezoekers. Dit komt niet omdat de McDonald's gezonder is, maar doordat de bruine-broodjes-eters zichzelf gingen belonen voor hun goede gedrag door veel meer te eten.
Het wordt het reboundeffect genoemd, oorspronkelijk uit de economie afkomstig. Positieve ontwikkelingen gaan we (deels) compenseren. Het heeft veel te maken met schuldgevoel en onzekerheid. We zouden het liefst aan van alles en nog wat toegeven, maar lastige zaken als ons geweten en de spiedende blikken van de mensen om ons heen zetten daar een rem op. Zowel voor onszelf als voor anderen moeten we eerst iets goeds doen om daarna 'verantwoord' te mogen zondigen. Het beloningssysteem in de hersenen is ontworpen om onze overleving te verzekeren, maar keert zich dankzij de sterke focus op de korte termijn tegen ons in een wereld waarin alles overvloedig aanwezig is. We kunnen onszelf te makkelijk en te rijkelijk belonen als we willen.
Het halen van je gelijk voelt als een nuttige bezigheid. Als we bevestigd worden in het gevoel dat we 'gelijk hebben', laten we aan onszelf zien dat we verstandig en waardevol zijn. We voelen ons (eventjes) een beter persoon.
Ons beloningssysteem is bijzonder onwetenschappelijk. De wetenschap is erop gericht de 'waarheden' die we kennen te falsifiëren. Iets is immers net zo lang waar totdat het tegendeel bewezen is en naar dat tegendeel moet je op zoek gaan, volgens de wetten der wetenschap. Ons zelfbeeld vraagt echter voortdurende bevestiging en daarom luister je alleen naar wat je wilt horen. Het is aandoenlijk zoals believers in klimaatverandering iedere dag met bovengemiddelde temperaturen aangrijpen als doorslaggevend bewijs voor hun gelijk, terwijl de non-believers hetzelfde doen met ieder sneeuwvlokje dat naar beneden dwarrelt.
'Ons beloningssysteem is bijzonder onwetenschappelijk'
De andere kant van dezelfde medaille is dat ongelijk krijgen voelt als verliezen. En omdat we niet willen verliezen, graven we ons in als dat verlies op de loer ligt. Veel van de klimaatdiscussies zijn verbale loopgraafoorlogen geworden. Echte wetenschap verliest het van fanatisme, aan beide kanten van het spectrum.
Ons brein en daarmee ons gedrag is hopeloos inconsequent. We staan het liefst op de bühne om onze welwillendheid, ons gelijk en onze betrokkenheid te etaleren, maar waar het aan ontbreekt is zelfreflectie. We willen anderen overtuigen zonder ons open te stellen voor tegenargumenten. Overtuigingsexpert en stempatholoog Pacelle van Goethem legt ons falen hierbij mooi bloot: "Overtuigen klinkt als een werkwoord, iets dat jíj moet doen. Maar overtuigen is net als verliefdheid, de ander bepaalt uiteindelijk het succes. Wil je succesvol overtuigen en discussiëren, dan moet de ander vooral ontvankelijk zijn voor jouw boodschap."
Daar ontbreekt het aan in de klimaatdiscussies. Ons beloningssysteem zit ons in de weg. Willen we een stap verder komen, dan zullen we anders moeten omgaan met onze kortetermijnbeloningen. Maar ook nu weer blijken onze hersenen een vat vol tegenstrijdigheden. Door het genot van directe beloning te gaan onderdrukken, krijgen we er meer dan ooit behoefte aan. Voorlopig is het zaak dat we voor een duurzame samenleving flink aan onszelf blijven sleutelen.