'Gemakhulpsystemen maken de automobilist lui'
Prof. dr. Wiebo Brouwer, emeritus hoogleraar Verkeersgeneeskunde en Neuropsychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, schreef onlangs een gastcolumn in de Schakel, het officiële orgaan van de Stichting Bevordering Verkeerseducatie (SBV) in Friesland. Omdat er zeer relevante zaken in staan over onder andere de rijopleiding, rijervaring en ADAS-systemen, vroegen en kregen wij toestemming om de column over te nemen.
Tekst: Wiebo Brouwer
Geregeld geef ik lezingen over autorijden met een hersenaandoening zoals de ziekte van Alzheimer. De aanwezigen zijn vaak verbaasd om te horen dat sommige mensen met beginnende dementie nog goed en veilig kunnen rijden. Ze kunnen recente gebeurtenissen weliswaar slecht onthouden, maar kennis en vaardigheden van voor de ziekte zijn vaak nog goed. Hoe goed en veilig iemand autorijdt wordt bepaald met een testrit op de weg, in Nederland is dat de 'testrit praktische rijgeschiktheid' volgens het TRIP-protocol van het CBR. Wat betreft hun geheugen voor recente gebeurtenissen is er geen verschil tussen de mensen die slagen en zakken, dat is bij beide groepen slecht.
Maar mensen die slagen, hebben een betere kennis van de verkeersregels en zijn beter in gevaarherkenning. Ook hebben ze vaak meer recente rijervaring dan de mensen die zakken. Wij kunnen hier belangrijke lessen uit afleiden over de rijeducatie aan ouderen.
Goede kennis van gevaarherkenning
De eerste les is dat ouderen baat hebben bij een goede kennis van de verkeersregels en van gevaarherkenning. Deze kennis kan helpen langer veilig aan het verkeer deel te nemen, ook als ze geconfronteerd worden met ziekten en aandoeningen. In ons onderzoek hebben we vastgesteld dat het heel matig gesteld is met gevaarherkenning en kennis van de verkeersregels van de gemiddelde oudere, dus er is veel te winnen. Het rijexamen is al heel lang geleden, het theoretisch rijexamen was vroeger heel anders, er zijn veel nieuwe regels en bij gevaarherkenning werd helemaal niet stilgestaan. Een concreet advies dat ik daarom iedereen wil geven, is om deel te nemen aan de gratis opfriscursus op het internet van Veilig Verkeer Nederland. Dit kan aangevuld worden met een praktijkmiddag, maar die is lang niet overal beschikbaar. Nu wordt het gezien als een gemeentelijke of provinciale verantwoordelijkheid om deze praktijkdagen te organiseren. Het lijkt me beter om dit landelijk op te zetten en de inhoud van de cursussen te standaardiseren in goede aansluiting op de informatie op het internet en in afstemming met het aanbod van rijscholen en rijbewijskeuringen.
Recente rijervaring
De tweede les betreft recente rijervaring. Het is heel belangrijk dat ouderen hun rijervaring op peil houden, niet alleen in hun eigen omgeving, maar ook in wat uitdagender situaties. Vooral veel oudere vrouwen met een rijbewijs rijden nauwelijks en vermijden weg- en verkeerssituaties waarin ze zich onzeker voelen. Later in hun leven, als hun partner ziek wordt of als ze hun partner verliezen, is het heel moeilijk de draad weer op te pakken. Een aantal rijlessen met een vriendelijke en geduldige rijinstructeur waarin gaandeweg juist ook de wat uitdagender weg- en verkeerssituaties worden opgezocht, kan heel nuttig zijn om weer met zelfvertrouwen aan het verkeer deel te nemen. Meerdere rijscholen bieden sinds kort dergelijke opfriscursussen aan.
Onder druk
Ondanks rijervaring en bijspijkeren kan de geestelijke en/of lichamelijke gezondheid zo slecht worde, dat iemand niet meer veilig kan autorijden. Familierelaties komen behoorlijk onder druk te staan als iemand zelf het probleem bagatelliseert en vreselijk opziet tegen een leven zonder auto en rijbewijs.
Zelf melding doen
Iemand moet wel zelf deze melding doen – onmogelijk zonder hulp voor iemand met dementie - en als de melding is gedaan, is er geen weg terug. Als tussenstap kan advies van een deskundige rijinstructeur heel nuttig zijn. Rijscholen zouden de mogelijkheid moeten bieden voor een praktijkrit volgens het TRIP-protocol van het CBR. Vooral rijscholen die gespecialiseerd zijn in opleidingen voor mensen met functiebeperkingen kunnen dit doen. Het is geen vrijblijvend product. Als prestaties erg slecht zijn en geen opening voor educatie lijken te bieden, zal dit duidelijk - in een gesprek en op papier - met de betrokkenen gecommuniceerd moeten worden. Het is ook heel informatief als de praktijkrit veilig en vlot wordt gereden. De naasten zijn gerustgesteld en iemand kan tot het moment van de testrit gewoon door blijven rijden, mocht melding bij het CBR toch nodig zijn gezien de diagnose.
Praktijkrit
De praktijkrit zal ook vaak opleveren dat de praktische rijgeschiktheid twijfelachtig is en dat iemand mogelijk baat heeft bij enkele aanvullende rijlessen of overstappen op een auto met automatische transmissie. Ook deze uitslag biedt ouderen met functiebeperkingen en hun naasten tijd en gelegenheid om geleidelijk toe te werken naar de situatie zonder auto.
Technologische ontwikkelingen
We horen tegenwoordig veel over technologische ontwikkelingen in de autowereld. Voor zover het gaat om systemen op de achtergrond zoals ABS, ESP en noodstop-systemen, zijn dit uitstekende ontwikkelingen. Ouderen zijn lichamelijk erg kwetsbaar en profiteren meer dan gemiddeld. Deze systemen veranderen de taak van de bestuurder niet en er hoeven geen handelingen aan- of afgeleerd te worden.
Minder positief
Minder positief ben ik over gemaksystemen zoals achteruitrijcamera's, parkeerhulp en automatische inschakeling van verlichting, ruitenwissers en handrem. Deze systemen lijken mensen vooral handelingen af te leren. Dit kan tot veiligheidsproblemen leiden als men in een auto rijdt die de systemen niet heeft of waarbij ze anders werken. Veel ouderen huren geregeld een auto in het buitenland en het is onzeker wat men dan aantreft.
Automatische transmissie
Ook bij overgaan op automatische transmissie is er vaak geen weg terug, maar bij het huren van een auto kan men deze optie wel kiezen. Bij de voorlichting en rij-educatie aan ouderen kan meer aandacht worden gegeven aan de gangbare systemen en hun voor- en nadelen. Bij denken over een nieuwe auto kan men dan eerst de mogelijkheden en beperkingen van bij voorbeeld adaptieve cruisecontrol ervaren. En wie al een auto met onvermoede technologische gadgets in zijn bezit heeft, kan instructie krijgen over het gebruik ervan, en – net zo belangrijk - over hoe systemen uitgeschakeld kunnen worden als ze als onnodig worden ervaren. Want ook hier geldt het principe 'use it or lose It'.
Zelfrijdende auto
Bij mijn lezingen over autorijden met een hersenaandoening zeggen luisteraars weleens dat dit een achterhaald probleem is dat wordt opgelost door de zelfrijdende auto. Ik deel deze mening niet. Autorijden doen we niet alleen voor de mobiliteit, maar ook omdat het ons een gevoel van autonomie en controle over ons eigen gaan en staan geeft. Het houdt het brein actief en is belangrijk voor de stemming en het gevoel van eigenwaarde.
In 2016 overleden 3.884 inwoners van Nederland door een val. Dat is meer dan 6x zoveel als het aantal verkeersdoden in dat jaar! Drie kwart van deze slachtoffers was ouder dan 80. Toch roept niemand dat ouderen in de toekomst allemaal in een exoskelet zullen rondlopen dat hun overeind houdt. Net als de zelfrijdende auto zou het als niet-bedoeld neveneffect hebben dat nuttige functies en vaardigheden verminderen en iemand steeds afhankelijker wordt van technologie.
Verlies van vaardigheid
Om verlies van vaardigheid tegen te gaan en nieuw leren te bevorderen zou kunstmatige intelligentie in auto's een extra laag moeten krijgen die erop gericht is om bestuurders te volgen en beter te maken. Zeker moet er worden ingegrepen als een ongeval kan worden voorkomen. Maar het systeem moet de weg- en verkeersomstandigheden waarin de ingreep plaats vond, onthouden. Deze informatie kan gebruikt worden om de automobilist te leren beter te worden met de bedoeling dat het systeem minder hoeft in te grijpen in de toekomst.
In het Europese project 'Adaptation', waaraan ik enkele jaren geleden deelnam, is dit principe fraai uitgewerkt door Claudia Wege als het DO-IT BEST Feedback Model. Opgeslagen ritinformatie in termen van verkeersconflicten, kritische verkeershandelingen en ingrepen van de hulpsystemen wordt gebruikt voor feedback in verschillende vormen en op verschillende tijdschalen, op zodanige manier dat de automobilist steeds beter wordt. De technologie werkt dus enerzijds rechtstreeks om ongevallen te voorkomen, maar anderzijds als ingebouwde rijinstructeur en coach.