"Please don't panic. Everything's under control"
Gerard Tertoolen is verkeerspsycholoog. Op deverkeerspsycholoog.nl schrijft hij blogs die vaak prikkelen, soms apart zijn, je aanzetten tot nadenken, maar in elk geval altijd spraakmakend zijn. Rij-instructie biedt Gerard deze plek aan om zijn ideeën met de lezers te delen.
Eén ding is zeker: mensen kunnen niet tegen onzekerheid. De angst voor onzekerheid zorgt voor een bijna dwangmatige behoefte aan controle. In feite zijn we allemaal een beetje controlfreaks. Toch zouden we er beter aan doen om in een wereld die alsmaar onvoorspelbaarder wordt het onverwachte in ons hart te sluiten. Een paar tips om te leren leven met onzekerheid in de wereld van mobiliteit.
Op zoek naar zekerheid
Ons brein is eropuit om gedrag te automatiseren zodat we er verder niet over na hoeven te denken. Gewoontes geven ons ruimte om te doen wat we leuk vinden, passen goed bij onze luie aard en vergroten ook nog eens onze overlevingskans (in het verkeer). Toch ontkennen we liever dat we gewoontedieren zijn en doen we ons voor als verstandige, rationele wezens die alles onder controle hebben. Onvoorspelbare ontwikkelingen, toevalligheden en onzekerheid passen daar niet bij. Hoe gaan we daar dan mee om?
Allereerst gaan we, als onzekerheid op de loer ligt, (over)waarderen wat zekerheid lijkt te bieden. In de moeizame strijd tegen files, vervuiling en verkeersonveiligheid bijvoorbeeld, vinden we houvast bij wetenschappers die ons leren dat de auto niet interessant meer is voor de nieuwe generatie: "Gelukkig, het einde is in zicht." En tot het zover is, want dat duurt nog wel eventjes natuurlijk, vertrouwen we gewillig op 'de techniek' als wapen tegen onzekerheid. Elektrische en computergestuurde auto's, automatische voertuiggeleiding en 'intelligente infrastructuur' redden ons uit de nood. Modelberekeningen maken het plaatje compleet. Met mooie grafieken als output geven ze ons schijnbaar de controle terug door te laten zien hoe het zal verlopen in die onzekere toekomst.
Uit de grijze trukendoos
Maar ons brein heeft meer in huis. Onderschat het niet! Als de onzekerheid toeslaat, verlagen we eenvoudig de kans dat dingen mis kunnen gaan. "Het zal wel meevallen", "tegen die tijd zal alles wel anders zijn" en "dat gebeurt ons toch zeker niet", u hoort het uzelf al zeggen. Daarnaast schrijven we successen aan onszelf toe en mislukkingen aan de buitenwereld. Het ligt natuurlijk niet aan ons eigen gedrag, maar aan de economische crisis of aan het 'Euro-debacle'. En als we daar allemaal onvoldoende troost uit kunnen putten, zoeken we steun bij elkaar: 'groepslidmaatschap'. "Wij automobilisten zijn de motor van de economie, we hebben het al zo zwaar en we betalen al zo veel!" Dat heet 'ziektewinst', wat de noodzaak van veranderen en daarmee de kans op toenemende onzekerheid verder minimaliseert.
Als de angst regeert
De illusie van alles onder controle te moeten hebben, leidt maar al te vaak tot geforceerd en daarmee inefficiënt handelen. Neem de bankencrisis. Uit angst om nog verder af te glijden, angst voor gezichtsverlies en angst voor meedogenloze media, gaat men niet de klant centraal stellen, maar schept men juist afstand met meer bureaucratie en nog meer regeltjes. Het openbaar vervoer zit al decennia in zo'n crisis. Ook daar regeert de angst voor verlies en onzekerheid en is de klant de dupe. Vooral niet kwijtraken wat er is (ook al stapt er geen hond in op sommige trajecten) en iedereen hetzelfde willen bieden (sociale functie en bereikbaarheid maar niet los willen koppelen) frustreert iedere serieuze innovatie.
Routeplanner bij dreigend controleverlies
Aangezien elk vogeltje zingt zoals het gebekt is en wij mensen nu eenmaal bezield zijn met dit 'controle-instinct', is een pleidooi om de controle maar los te laten tamelijk kansloos. En dat is ook niet wenselijk. De neiging om te controleren stimuleert ook veel positieve ontwikkelingen, wetenschappelijke vooruitgang en (technische) innovaties. Kortom, het maakt ons kwetsbaar, maar wel slimmer. Toch een paar tips om in het mobiliteitsbeleid meer open te staan voor onzekerheid en minder op zoek te gaan naar wetmatigheden die automatisch naar succes leiden (en die niet blijken te bestaan).
Tip 1. Plaats organisch denken boven mechanisch denken
Probeer de toekomst niet te voorspellen, maar bereid je er wel goed op voor. Accepteer dat we in een onzekere wereld leven. Zet projecten niet in gang om ze volgens een voorgeschreven formule af te werken, maar pas ze gaandeweg aan op basis van de eerste resultaten en nieuwe ontwikkelingen. Dit vereist zorgvuldig monitoren en een gezonde hoeveelheid pragmatisme.
Tip 2. Beloon aanpassing in plaats van prestatie
De natuur heeft veranderende omstandigheden nodig om zich verder te ontwikkelen. Het gaat er niet om de grootste of de beste te zijn, maar om wie zich het beste kan aanpassen. Beloon dus organisaties die profiteren van hun eigen fouten. Ondersteun initiatieven die aantoonbaar inspelen op verandering en flexibiliteit in plaats van het op voorhand subsidiëren van projecten. Van het redden van slechte of weinig belovende initiatieven wordt een systeem nooit beter!
Tip 3. Maatwerk is mooi en ook nog efficiënt
Schaalvergroting leidt tot schaalvoordelen en efficiency, maar ook tot risico's. Mobiliteitsmaatregelen blijven immers altijd maatwerk. Zoek naar overeenkomsten, maar blijf vooral ook de verschillen benadrukken. Geen uniforme systemen voor heel Nederland dus, maar op maat gesneden mogelijkheden voor regio's, bedrijven en waar mogelijk zelfs individuele reizigers. Met andere woorden: overheden mogen het casco bieden, maar maak de invulling flexibel. Zorg bijvoorbeeld dat 'mobiliteitspassen' als de NS Businesscard, Mobility Mixx of Radiuz voor klanten naar eigen behoeften op smaak te maken zijn.
Tip 4. Laat de praktijk spreken: trial & error in plaats van de heilige graal
Ondernemerschap en trial & error hebben meer innovatie opgeleverd dan de zoektocht naar de waarheid. Voordeel van trial & error is dat je direct feedback krijgt of je op de goede weg bent. Natuurlijk moeten de kosten door fouten beheersbaar blijven, maar de (impliciete) eis dat iedere pilot succesvol moet zijn smoort vooruitgang in de kiem. Wie geen fouten mag maken, leert niet.
Tip 5. Beslissers moeten zelf meedoen
In het Romeinse Rijk moesten ingenieurs gedwongen slapen onder de zelfontworpen brug. Door de toegenomen complexiteit komen veel beslissingen tegenwoordig van mensen die er persoonlijk niets van zullen ondervinden. Laat het management van overheden en bedrijven eindelijk het goede voorbeeld geven en daadwerkelijk meedoen aan hun eigen beleid. Als er een bonus moet worden gegeven, geef die dan aan de manager die het beste voorbeeld voor zijn werknemers is. En in mobiliteitsprogramma's als Beter Benutten dienen simpelweg alle medewerkers het goede voorbeeld geven!